نکاتی در خصوص حال و آینده مهندسی صنایع

حال و آینده مهندسی صنایع

از دیرباز پاییز طبیعت همواره مقارن با بهار تعلیم و تربیت در دانشگاه ها بوده است و این خود شاید استعاره از این باشد که چون عالم را خزان دربرگیرد، این نور علم است که نوید بهاری دگر می دهد.

به طور معمول از مهم ترین سوالاتی که ذهن دانشجویان را بدو ورود به دانشگاه به خود مشغول می کند سوال از چیستی و چرایی رشته دانشگاهی پذیرش شده است. به خصوص اگر رشته دانشگاهی مورد نظر نوظهور و در اصطلاح بین رشته ای باشد، این سوال بیشتر نمود می کند.

رشته مهندسی صنایع به عنوان یک رشته جذاب و البته دارای ماهیتی معماگونه برای دانشجویان جدید الورود همواره با با این سوال دست و پنجه نرم کرده است.

آنچه نگارنده این سطور در پی است تا در این مقاله به آن بپردازد، پاسخی مختصر به سوال فوق  الذکر و البته معرفی مسیرهای احتمالی تکامل و تغییر این رشته است.

یکی از مهم ترین تفاوت های مهندسی صنایع با سایر رشته ها (به خصوص رشته های فنی- مهندسی) خاصیت «مساله محوری» این رشته است. عموم رشته های فنی- مهندسی مانند مهندسی مکانیک، مهندسی شیمی و مهندسی برق به تفسیر پدیده های نظام خلقت از یک دریچه تخصصی مشخص می پردازند.

در واقع آنچه که در این دسته رشته های دانشگاهی اصالت دارد عمدتا زاویه نگاه تخصصی است؛ در حالی که در رشته مهندسی صنایع «مساله» اصالت دارد.

فلسفه وجودی رشته مهندسی صنایع ناتوانی رشته های سنتی مهندسی در حل مسائل واقعی به دلیل ماهیت جزنگر و تخصص محور آنها بوده است.

شاید اولین بار این دسته از مسائل در جنگ های جهانی (مانند برنامه ریزی لجستیک و تعمیرات و نگهداری تجهیزات نظامی) و در تفسیر برخی پدیده  بیولوژیک (مانند ماهیت و رفتار سلول) نمود پیدا کردند و البته به سرعت در سایر حوزه ها هم مشاهده شدند.

تفاوت مهم دیگر، نگاه خاص مهندسی صنایع در تحلیل و ارائه راه حل برای مسائل واقعی است. این نگاه ممتاز در عبارت «کل نگری خلاق» خلاصه شده و در عمل خود را در متدولوژی های سیستمی (مانند تحقیق در عملیات، پویایی شناسی سیستم، سایبرنتیک سازمانی و …) که مهندسان صنایع آنها را برای حل مسائل پیچیده بکار می گیرند، نمایان می شود

به طور خلاصه مهندسی صنایع در پی آن است تا با رویکردهای کل نگر و خلاقانه سیستمی به حل مسائل دنیای واقعی بپردازد. خاطر نشان می گردد که مهندس صنایع بیش از آن که دنبال دقت علمی راه حل باشد در پی اثربخشی عملی راه حل ارائه در دنیای واقعی است؛ لذا از تخصص های مختلف برای حل اثربخش مساله بهره برده و اساسا تعصب بر نگاه و یا ابزار خاص علمی و تخصصی را  نمی پذیرد.

لذا می توان بیان داشت که رشته مهندسی صنایع اساساً یک ابررشته (فرارشته) است که با بهره گیری از یک نگاه سیستمی عمیق به ارائه راه حل های پایدار و اثربخش برای مسائل پیچیده واقعی می پردازد.

دروس تخصصی مهندسی صنایع را می توان از یک نگاه به دو دسته روش شناسی ها و روش ها و کاربردها تقسیم کرد.

دسته اول به طور عمده شامل دروسی می شوند که نحوه برخورد با مسائل را توضیح می دهند. از مهم ترین دروس این دسته می توان به تحقیق در عملیات، تحلیل سیستم ها، شبیه سازی و آمار مهندسی اشاره کرد.

دسته دوم به توضیح کاربرد دروس دسته اول در حوزه های کاربردی مهم مهندسی صنایع می پردازد. از معروفترین دروس این دسته می توان به برنامه ریزی تولید، کنترل موجودی و طرح ریزی واحد های صنعتی اشاره کرد.

البته ذکر این نکته ضروری است که حوزه های کاربرد مهندسی بسیار گسترده می باشد و فارغ التحصیلان این رشته اکنون در مراکز مختلفی مانند مراکز تولیدی و صنعتی،  بیمارستان ها، بانک ها، پتروشیمی ها، مراکز ارائه دهنده محصولات و خدمات فرهنگی و … مشغول به کار می باشند.

لذا به ضرس قاطع می توان گفت که مهندسی صنایع متنوع ترین بازار کار را بین رشته های مختلف مهندسی داراست. فعالیت های مهندسی صنایع در این مراکز عمدتاً متمرکز بر برنامه ریزی، کنترل و ارزیابی، بهینه سازی، طراحی و بهبود مستمر کیفیت و عملکرد فرآیندها می باشد.

فارغ التحصیلان رشته های حوزه مدیریت از رقیبان اصلی مهندسان صنایع در بازار کار می باشند؛ اما در این رقابت در اکثر موارد به دلیل عملگرایی بیشتر مهندسان صنایع و دانش و مهارت عملیاتی کاراتر آنان، مهندسان صنایع پیروز این صحنه بوده اند.

درباره آینده مهندسی صنایع در دنیا سخن های متفاوتی بیان شده است. اما در این بین عواملی که بیشتر مورد توجه واقع شده و می توانند به طور جدی آینده مهندسی صنایع را دستخوش تغییر کنند عبارتند از: رشد تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات و تأثیر آن در زنجیره تأمین، محصولات و برنامه ریزی آن، مفاهیم توسعه پایدار و تأثیر آنها در تصمیم گیری سیاست گذاران و مدیران و مفاهیم مرتبط با عصر شبکه ها (مانند جمع سپاری، نوآوری باز، ساختارهای شبکه ای).

البته ذکر نکته ضروری است که عنوان «مهندسی صنایع» بیشتر در قاره آمریکا و آن هم بیشتر به صورت «مهندسی سیستم و صنایع» دارای شهرت است و در اکثر کشورهای اروپایی رشته ای به نام مهندسی صنایع وجود نداشته و عناوین دیگری برای تخصص های گوناگون آن بکار گرفته می شوند. همچنین لازم به ذکر است که در منطقه خاورمیانه و غرب آسیا به استناد پایگاه های علمی معتبر ایران با اختلاف قابل توجهی عنوان پیشرفته ترین کشور را در دانش مهندسی صنایع به خود اختصاص داده است.

در کشور عزیزمان ایران نیز اکنون اولویت های کشور ارتباط نزدیکی با دانش حوزه مهندسی صنایع دارد. نیازمندی های مرتبط با نظام سازی در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، طراحی و پیاده سازی الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و جاری سازی راهبردهای اقتصاد مقاومتی به طور قابل توجهی نیازمند دانش و مهارت های مهندسی سیستم و صنایع می باشد.

تخصیص بهینه منابع، ارتقاء بهره وری، اصلاح و بهبود سیاست های خرد و کلان از جمله مهم ترین موضوعاتی است که مهندسان صنایع می توانند با ایفای نقش در آن ها در راستای پیشرفت پایدار ایران اسلامی گام بردارند.

/دکتر میر سامان پیشوایی، عضو هیأت علمی دانشکده مهندسی صنایع دانشگاه علم و صنعت ایران

* به نقل از سرمقاله خبرنامه شماره ۸۲

---